جایگاه و پوشش زنان در مراسم های عزاداری (پس از انقلاب)

نویسنده : محسن هادی زاده

مقدمه:
جمهوری اسلامی به علت اوضاع ویژه ای که ناشی از آمیختگی شدید و همه جانبه ی دو عرصه ی مذهب و سیاست را دارد همواره درجهت برنامه ریزی و مشارکت دادن مردم به عنوان عزادار قدم هایی را برداشته است اما این قدم ها تا چه حد سازنده و تا چه حد مخرب بوده اند؟ در وضع کنونی یکی از مسائل مهمی که در گفتمان کربلا مطرح است نحوه ی حضور و پوشش عزاداران خانم است. این گفتار با مطرح کردن و تحلیل کوتاهی از این موضوع در سه دهه اخیر می پردازد و افت و خیزهای تاریخی حضور زنان وتغییر پوشش آنها را پس از انقلاب اسلامی بررسی می کند. این مقاله گرچه مختصر است اما حاوی نکاتی است که بیانگر شخصیت زنان ایرانی و رسالت آنها در حفظ و اشاعه فرهنگ عزاداری با هر نوع پوشش و حضور است.
جایگاه و پوشش زنان در مراسم های عزاداری قبل از انقلاب
در دوران حکومت صفویان تا قاجاریان ، مراسم و مجالس سوگواری ایام عاشورا و دیگر ایام سوگواری، مهم ترین صحنه هایی بود که زمینه حضور زنان را در مسائل اجتماعی و مذهبی جامعه همراه مردان فراهم می کرد. این در حالی بود که به سبب سنت های حاکم بر جامعه، زنان به ویژه در جوامع شهری کمتر می توانستند در محافل و مجالس عمومی ظاهر شوند و توانایی ها و استعدادهای سازنده خود را به منصه ظهور برسانند. ایام عاشورا به آنها فرصتی می داد که نقش کلیدی اما فراموش شده خود را در ساختار جامعه نوین ایران ایفا کنند. با توجه به اسناد تصویری موجود در این برهه زمانی زنان تقریبا با پوشش چادر و روبنده ، چارقد و روسری در این مراسم و مجالس ها شرکت می کردند. و عزاداری آنها تنها با گریه و شیونی که سر می دادند به مجالس عزاداری رونق ویژه می بخشید و فضا را برای بازسازی واقعه کربلا در اذهان آماده می کرد.
در دو دهۀ قبل از انقلاب اسلامی عزاداری خیابانی هم در بسیاری از مناطق ایران توسعه یافته بود ولی زنان در حاشیۀ عزاداری قرار داشتند بطوری که زنان در عزاداری ها مظلومانه در کنجی به صدای نوحه ای بسنده می کردند و بر غم حسین و یارانش گریه سر می دادند اما محل عزاداری آن ها از مردان جدا بود.
(پس از انقلاب)

در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ، اجتماعت مردم در نهایت با سیاسی شدن شدید مناسک عزاداری و گفتمان کربلا همراه بود، گفتمان کربلا یکی از مهمترین عوامل انتقال تفکر تشیع بود که با رخداد انقلاب این گفتمان همچنان این توانایی را حفظ کرد. برای بررسی این مقطع از تاریخ گفتمان کربلا ، از ۱۳۵۷ به این سو، می توان آن را به سه مرحله از ۵۷ تا پایان جنگ ، دوره هشت ساله سازندگی و دوره هشت ساله اصلاحات تا انتخابات اخیر ریاست جمهوری تقسیم کرد.
انقلاب اسلامی تحولات فرهنگی بسیاری در جامعه به وجود آورد که یکی از آنها در مورد زنان بود. زنان که در طول تاریخ به‌ویژه تاریخ معاصر بیش از همه قربانی استبداد بودند با استقبال از چنین تحولات مبارکی به آینده ای چشم دوختند که حق نادیده شان اعاده شود. اما دوره نخست که تا پایان جنگ تحمیلی بود زنان در محافل و مجالس عزاداری حضور بسیار ناچیزی داشتند. این مسئله در صورتی قابل درک است که عکسهای عزاداری در این دهه مشاهده می شود. بنابراین با دیدن آثار عکاسان در این سه دهه می توان پوشش و فرهنگ عزاداری زنان را بررسی کرد، در مرحله دوم با روی کار اومدن دولت هاشمی رفسنجانی کم کم اوضاع بحرانی کشور آرام شد و مسائلی در کشور به سمت ثبات و سازندگی پیش رفت. اما مسائل فرهنگی در مورد حضور زنان تغییر زیادی نکرد، تنها از لحاظ کمیت حضور در حواشی عزاداری های در خیابان ها افزایش یافت.

در انتخابات ۱۳۷۶ هیئت ها با قدرت وارد انتخابات شدند، در رویارویی میان ناطق نوری و خاتمی می توان گفت که هر دو کاندیدای ریاست جمهوری بدنبال حفظ نظام بودند. در واقع مراکز اطلاع رسانی میان هیئت ها و مناسک عزاداری این فکر را به آنها القا کرده بودند. به هر حال، دوران خاتمی این شکاف و ریای اخلاقی جامعه را هر چه بیشتر آشکار کرد و اعتراض ها بیشتر امکان بروز یافتند. برای نسل “بچه مذهبی ها” هاشمی چندان جای اعتراض نداشت و او خود یکی از عناصر مشروعیت بخش نظام بود، اما خاتمی این وجه مشروعیت را نداشت. همچنین سیاست های او زمینه ی فعالیت های بسیاری را میان اعضای هیئت ها و شرکت کنندگان در عزاداری ها و گفتمان کربلا فراهم کرد. هیئت های جدید به شکل گسترده رشد خود را آغاز کردند و کم کم جلوه های جدید هیئت ها و گفتمان کربلا ظهور گسترده تری یافتند. اعتراض نخبگان سنتی روحانی و مداحان سنتی فایده ای نداشت. نسل جوان جویای روند و شکل های دیگری از گفتمان کربلا بود. که جدای از تکاپو های سیاسی ایدئولوژیک بودند.
واکنش های نسل بزرگتر و سنتی جامعه اثر چندانی جز تحریک بیشتر این جوانان نداشت. به علت این واکنش ها، هیئت های جوان و سبک جدیدشان از مراکز رسمی و سنتی مانند حسینه، مسجد و تکیه هرچه بیشتر خارج می شدند. مکان سنتی الزامات خودش را داشت که برای پیروان سبک جدید پذیرفتنی نبود و همچنین بزرگان و مسئولان این مکان های سنتی اجازه برگزاری مراسم عزاداری به سبک جدید را به جوانان نمی دادند. هنجارشکنی مکانی یکی از مهم ترین نمود های اعتراضی این سبک جدید به نظم سنتی و پیروان این نظم بود.
حال طبیعی است که پوشش و نحوه ی عزاداری نسل جوان تغییر کند. بخصوص دختران و زنانی که در دل این تغییر و تحولات با پوشش و برخوردی آزادانه تر در مکان های غیر رسمی و غیر سنتی حضور پیدا می کنند. در عکسهای مستند و خبری از دهه اخیر اَشکالی از مناسک در هیئت های زنانه دیده می‌شود که سابق براین مخصوص عزاداری مردان بود و تغییراتی مانند زنجیرزنی و طبل وسنج زنی در آن بوجود آمد. عکاسان و تصویر برداران این تحولات را بخوبی ثبت کرده اند، سوژه هایی که با داشتن لب های قرمز شده، موهای بلوند شده و شال و روسری های کوتاه به همراه مانتوهای جلو باز و ساپورت هایی که بعضا حتی روی آنها یا حسین نوشته شده است، مصداق بارز شب های محرم این دهه حاضر است. سایت های اینترنتی نیز پر شده است از تبلیغات برای فروش لباس های ویژه محرم که بر حاشیه های شب های محرم دامن می زند.

نتیجه گیری :
با وجود دوره های مختلف و آنچه که در فرهنگ این جامعه به مرور زمان بوجود آمد اکنون تا حد زیادی فاصلۀ بین زنان ومردان کم شده و بسیاری از زنان ومردان فامیل و همشهری، هم محله ای، هم کوچه ای و همسایه در کنار هم عزاداری شرکت می‌کنند، زیرا عزاداری به جای برگزاری در محلی خاص در همۀ مناطق توسعه یافته است. این برگزاری مراسمها در خیابانهای تهران و برخی از کلان شهرها به گونه ای شده است که زنان بعضا با پوشش و آرایش هایی ویژه حضور پیدا می کنند، گرچه این در نگاه اول غیر منتظره می نماید لیکن اگر به اعتقادات و انتظارات آنها از حضور در این مجالس توجه کنیم در می یابیم که در ذهن آنها هم وسعت و عظمت برکات مجالس عزاداری چنان بوده و هست که با هر میزان سلیقه و ظاهر متفاوت که دارند یک رابطه ویژه ای با مجالس عزاداری برقرار می کنند.

منابع :
۱ – رحمانی، جبار، (۱۳۹۳)،تغییرات مناسک عزاداری محرم ، انتشارات تیسا، تهران
۲- دستوری، مژگان (۱۳۹۴)، مناسک مذهبی زنانه در آینه تاریخ، نشر خیمه، قم